Λέξεις από Θεοδόση Πελεγρίνη

Λέξεις

ΘΕΟΔΟΣΗΣ Ν. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ

Οι λέξεις για μας, τους χειριστές των, είναι δωρεά. Οι λέξεις, όμως, μας παγιδεύουν κιόλας να λέμε ανοησίες ή, ακόμα, χρησιμοποιούνται κι ως όπλο ικανοποίησης αθέμιτων σκοπιμοτήτων των χειριστών τους. Είναι δωρεά οι λέξεις, γιατί χάρη σε αυτές σκεφτόμαστε. Τα ζώα, που στερούνται γλώσσας -επισήμανε το 17ο αιώνα ο Καρτέσιος-, δεν σκέφτονται. Μη μας παραπλανά το γεγονός ότι μπορούν να μας δείχνουν πότε, ας πούμε, πεινάνε ή πότε πονάνε. Τα ζώα, απλώς, έχουν δυνατότητα επικοινωνίας σε ό, τι αφορά στο σώμα τους και, γενικότερα, στην επιβίωσή τους. Αλλο, όμως, βιολογικές ανάγκες ή αντιδράσεις και άλλο σκέψεις.

Μπορεί ένα ζώο να σκεφτεί ότι ένα κι ένα κάνουν δύο, όπως μπορεί να δείξει την πείνα του ή το ερωτικό ένστικτό του; Αν σκέφτονταν τα ζώα, θα είχαν βρει και τον τρόπο να εκφράζουν τις σκέψεις των. Είναι λάθος να νομίζομε ότι τα ζώα έχουν σκέψεις, αλλά, επειδή δεν διαθέτουν όργανα καταλλήλως διαμορφωμένα για να μιλάνε και να γράφουν, δεν έχουν την ικανότητα να τις εκφράζουν. Πώς οι κωφοί, τότε, που δεν μπορούν να μιλάνε, βρίσκουν, παρ' όλ' αυτά, τον τρόπο να μας λένε τις σκέψεις των;

Οι λέξεις δεν παύουν, όμως, να είναι και παγίδες για μας. Είναι γεγονός ότι οι λέξεις που διαθέτομε είναι λιγότερες από τα πράγματα που θέλομε να πούμε. Κι αυτό γιατί αν για κάθε πράγμα διαθέταμε μια ξεχωριστή λέξη, ο όγκος των λέξεων θα ήταν τόσο μεγάλος, που θα ήταν αδύνατον να τον διαχειριστούμε. Αποφασίσαμε, λοιπόν, να μεταχειριζόμαστε την ίδια λέξη για περισσότερα του ενός πράγματα, φροντίζοντας παράλληλα, όμως, να αποδίδομε σε αυτήν διάφορες σημασίες. Ετσι, βέβαια, υπάρχει ο κίνδυνος της σύγχυσης των διαφόρων σημασιών, εξαιτίας της οποίας ενδέχεται να γίνομε θύματα κακής χρήσης των λέξεων. Η σημασία της λέξης «πατέρας», ορισμένως, όταν μιλάμε για τον άρρενα γεννήτορά μας, για ένα ον που διαθέτει σώμα, είναι διαφορετική από τη σημασία της λέξης «πατέρας», όταν ως χριστιανοί αναφερόμαστε στον Θεό, σε μιαν άυλη οντότητα.

Τη διαφορά αυτή οφείλομε να την έχομε υπόψη μας όποτε μεταχειριζόμαστε τη λέξη «πατέρας». Αλλιώς κινδυνεύομε να πούμε ανοησίες -να ρωτάμε, ας πούμε, για το χρώμα των ματιών ή για το ύψος του Θεού, παρασυρμένοι από τη συνήθειά μας να ρωτάμε για τον άρρενα γεννήτορά μας τι χρώμα έχουν τα μάτια του ή πόσο ψηλός είναι. Προσοχή, λοιπόν, στη χρήση των λέξεων, αν δεν θέλομε να λέμε ανοησίες.

Προσοχή, όμως, και στις προθέσεις των χειριστών των λέξεων, που, καθώς δεν είναι πάντοτε άδολες, κινδυνεύομε να οδηγηθούμε σε δρόμους ανώμαλους, άλλους από εκείνους που μας δείχνουν οι λέξεις.

Ο Θουκυδίδης, αναλύοντας την παθολογία του πολέμου, λέει πως σε πόλεις που είναι σε εμφύλιο σπαραγμό οι άνθρωποι «μεταβάλλουν αυθαιρέτως την καθιερωμένη σημασία των λέξεων».

Η παράλογη τόλμη ονομάζεται «ανδρεία» και η σωφροσύνη «ανανδρία», η συνετή διστακτικότητα αποκαλείται «δειλία» και η τυφλή παραφορά «ανδρική αρετή», κ.ά.τ. Γενικώς, σε ένα τέτοιο περιβάλλον, που το διατρέχει η δίψα της εξουσίας, «οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν να είναι αχρείοι και να ονομάζονται "επιτήδειοι" παρά να είναι χρηστοί και να λέγονται "αφελείς", καθώς για μεν το τελευταίο τούτο αισθάνονται ντροπή, ενώ για το πρώτο υπερηφανεύονται» .

Αλλά οι άνθρωποι δεν αλλάζουν σκοπίμως τις σημασίες των λέξεων μόνο όταν πολεμούν. Και σε καιρό ειρήνης -οπότε, λέει ο Θουκυδίδης, «διαπνέονται από ευγενέστερα αισθήματα»- παραβιάζουν την ορθή χρήση των λέξεων.

Πόσοι πολιτικοί, αλήθεια, μιλάνε για «ευημερία», την ώρα που παίρνουν μέτρα τα οποία συνεπάγονται την εξαθλίωση των πολιτών, ή για «δικαιοσύνη», ενώ δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να συγκαλύπτουν τις ανομίες των και να αγωνίζονται υπέρ του δικαίου της άρχουσας τάξης, κάτω από το μανδύα μάλιστα των νόμων που οι ίδιοι θεσπίζουν κατά πώς τους βολεύει.

Οι λέξεις όμως, επισημαίνει ο Βαλερί, έχουν μνήμη, πράγμα που σημαίνει ότι πάντοτε μένει ανοιχτό το ενδεχόμενο οι παραχαράκτες της σημασίας των λέξεων να βρεθούν αντιμέτωποι με την άρνηση των τελευταίων αυτών να υποταχθούν στις σκοπιμότητές των και να αποκατασταθεί έτσι η ορθή χρήση τους.

Καθώς, λοιπόν, η ανθρώπινη φύση παραμένει το ίδιο μοχθηρή και ύπουλη τόσο σε καιρό πολέμου όσο και σε περίοδο ειρήνης, αναγκάζοντάς μας να κακοποιούμε τις λέξεις, ας στρέψομε την ελπίδα μας για τη σωστή χρήση τους στη μνήμη που κουβαλάνε εκείνες μέσα τους.

Πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών,

teopelegrinis@gmail. com